Potencjalni Dawcy Szpiku Kostnego zarejestrowani w naszej Fundacji a także osoby zainteresowane tematyką pobierania szpiku kostnego częstą zadają pytania związane z procedurą tego zabiegu. Bardzo często są to wahania i niepokoje: czy zabiegi te są bezpieczne dla dawcy? Czy mogą wystąpić powikłania po pobraniu szpiku? Jak przygotować się do zabiegu. Jak szybko organizm dawcy się regeneruje? Te i wiele innych pytań pojawia się bardzo często. Dlatego też by rozwiać Państwa wątpliwości, poprosiliśmy dr nauk med. JACKA TOPORSKIEGO z Kliniki Onkologii i Hematologii Dziecięcej we Wrocławiu, który od wielu lat zajmuje się tematyką przeszczepiania szpiku kostnego, o wyjaśnienie i odpowiedź na pytania najczęściej stawiane przez dawców.

 

Co to jest szpik kostny?

Jacek Toporski: Szpik kostny to fabryka komórek krwi. Ta płynna tkanka wytwarza erytrocyty (krwinki czerwone) transportujące tlen, leukocyty (krwinki białe), których zadaniem jest zwalczanie infekcji i płytki krwi (trombocyty) biorące udział w procesie krzepnięcia krwi. U zdrowych dorosłych ludzi czynny, czerwony szpik kostny produkujący komórki krwi znajduje się w kościach płaskich – w jamach szpikowych mostka, żeber, kręgach, kości biodrowych, kości czaszki. Ilościowe (np. anemia aplastyczna) lub jakościowe (np. białaczki) zaburzenia krwiotworzenia są powodem zagrożenia życia. Szpik po aspiracji z jamy szpikowej wygląda tak jak krew.

Jak można zostać dawcą szpiku?

Jacek Toporski: To bardzo proste. Musisz być zdrowy, mieć od 18 do 50 lat i wyrazić chęć oddania szpiku. Wstępne badania kwalifikujące do oddania szpiku nie różnią się od tych wykonywanych w stacjach krwiodawstwa przy oddawaniu krwi. Jeśli spełniasz te warunki możesz wysłać wypełnioną i podpisaną deklarację przystąpienia do Banku Dawców działającego przy Fundacji Urszuli Jaworskiej, na adres register@fundacjauj.pl.Zostaniesz poinformowany co robić dalej. Możesz się również udać do jednego z laboratorium, których lista znajduje się na stronie www.szpik.info po wcześniejszym kontakcie. Po wykonaniu badań zostaniesz wpisany na listę dawców szpiku. Wtedy może się zdarzyć, że jest ktoś kto potrzebuje właśnie TWOJEGO SZPIKU, ktoś komu możesz uratować życie.

Co to są komórki krwiotwórcze?

Jacek Toporski: Komórki krwiotwórcze to komórki bezpośrednio odpowiedzialne za wytwarzanie krwi. Mają zdolność nie tylko różnicowania się w kierunku erytrocytów, leukocytów i płytek krwi. Ich wyjątkową właściwością jest samoodnawianie. Jeśli mówi się o przeszczepianiu szpiku to tak naprawdę myśli się o przeszczepianiu komórek krwiotwórczych. Klasycznym źródłem tych komórek do transplantacji jest oczywiście szpik kostny. Wykazano także, że komórki krwiotwórcze są obecne we krwi obwodowej. Ten fakt jest ostatnio coraz częściej wykorzystywany. Możliwe jest bowiem pobieranie komórek do transplantacji również z krwi. W chwili obecnej większość pobrań komórek krwiotwórczych od dawców odbywa się z krwi obwodowej pobieranie szpiku kostnego

W jaki sposób pobiera się komórki krwiotwórcze do transplantacji?

a)Pobranie komórek krwiotwórczych z krwi obwodowej: Obecnie większość ośrodków przeszczepiających szpik, prosi Dawcę o oddanie komórek krwiotwórczych z krwi obwodowej. W takim przypadku dawca otrzymuje przez 4 lub 5 dni lek (Filgrastim, Neupogen) zwiększający liczbę komórek krwiotwórczych krążących we krwi obwodowej. Lek podaje się raz lub dwa razy dziennie (w odstępie 12 godzin) podskórnie. Następnie komórki krwiotwórcze są pobierane z krwi obwodowej w trakcie procedury nazywanej aferezą. Zabieg ten jest wykonywany w specjalistycznym ośrodku przy użyciu separatora komórkowego i nie wymaga znieczulenia ogólnego. Krew pobierana jest w sposób ciągły z jednej żyły i mieszana jest poza ustrojem z płynem przeciwkrzepliwym. Następnie w separatorze komórkowym oddzielane są komórki krwiotwórcze, a krew pozbawiona tych komórek wraca do dawcy przez igłę umieszczoną w drugiej żyle. Zwykle do aferezy zakładane są dwie igły (wenflony) do żył w lewym i prawym dole łokciowym. Z technicznego punktu widzenia jest to dokładnie taki sam zabieg jak standardowe pobieranie płytek krwi wykonywane rutynowo w stacjach krwiodawstwa. Różnica polega właściwie na tym jaki rodzaj komórek ulega oddzieleniu. Zwykle jest konieczne wykonanie dwóch aferez w ciągu dwóch kolejnych dni.

b)Przez wiele lat szpik kostny pozyskiwano metodą wielokrotnych nakłuć górnej, tylnej części kości biodrowej, na sali operacyjnej, w znieczuleniu ogólnym. Obecnie zabieg ten stosuje się bardzo rzadko, ale być może interesuje Cię również jak on przebiega. Pobieranie szpiku kostnego: Szpik kostny pobierany jest na sali operacyjnej, w znieczuleniu ogólnym lub miejscowym, metodą wielokrotnych nakłuć okolicy tylnej górnej krawędzi kości biodrowej. Po wkłuciu igły do jamy szpikowej aspirowany jest szpik kostny w objętości do 5 ml. Często zmieniane jest położenie igły. Zwykle po zabiegu pozostają 3-4 ślady na skórze po każdej stronie. Całkowita objętość pobranego szpiku zależy każdorazowo od sytuacji klinicznej i określa ją przede wszystkim waga biorcy (pod uwagę brana jest również waga dawcy, liczba komórek w pobranym szpiku). średnio pobiera się około 1000 ml szpiku, rzadko więcej niż 1500 ml. Zabieg trwa zazwyczaj 45 – 90 minut. Szpik pobierany jest do specjalnego pojemnika z płynem przeciwkrzepliwym. Po pobraniu jest filtrowany i następnie poddany dalszej obróbce, jeśli jest to potrzebne. Zwykle kilkanaście dni przed planowanym pobraniem szpiku dawca zgłasza się do stacji krwiodawstwa, gdzie pobierana jest od niego krew do autotransfuzji (około 400 ml). Zostanie ona podana dawcy po zakończeniu pobrania szpiku. Wszystkie parametry hematologiczne normalizują się w ciągu kilku tygodni po zabiegu.

Czy pobranie komórek hematopoetycznych jest bezpieczne dla dawcy i jakie mogą wystąpić powikłania?

a)Pobranie komórek hematopoetycznych z krwi obwodowej: – Pobranie komórek hematopoetycznych z krwi obwodowej wymaga wcześniejszego podawania leku zwiększającego ich liczbę we krwi obwodowej. Lek ten (Filgrastim, Neupogen) podawany jest podskórnie 1 lub dwa razy dziennie przez 4-6 kolejnych dni. Następstwem działania tego leku jest oprócz zwiększenia liczby krążących we krwi komórek hematopoetycznych zwiększenie liczby leukocytów. Podstawowe objawy uboczne występujące w trakcie podawania tego leku to ból kości, mięśni, osłabienie, odczyn w miejscu wstrzyknięcia leku. Większość objawów daje się łatwo kontrolować zwykłymi lekami przeciwbólowymi. Filgrastim jest stosowany powszechnie od ponad 10 lat, przede wszystkim u pacjentów poddawanych chemioterapii w celu zwiększenia liczby granulocytów. – Sam zabieg pobierania komórek (afereza) jest bezpieczny i jego zasada jest identyczna z powszechnie wykonywanym od kilkunastu lat pobieraniem płytek krwi od dawców w stacjach krwiodawstwa. Podstawowe objawy uboczne aferezy to ból w miejscu nakłucia żył (potrzebne jest nakłucie dwóch żył), oraz objawy będące następstwem podawania środków przeciwkrzepliwych w czasie aferezy takie jak delikatne mrowienie, drętwienie języka, ust, palców. środek przeciwkrzepliwy (płyn konserwujący ACD-A) wiąże wapń i ww. objawy są wywołane przejściowym obniżeniem stężenia wapnia we krwi. Ustępują bardzo szybko po doustnym lub (jeśli potrzeba) dożylnym podaniu preparatów wapnia. Afereza może powodować również przejściowe obniżenie liczby płytek krwi.

b) Pobranie szpiku kostnego: – Jak każdy zabieg wykonywany w znieczuleniu ogólnym pobranie szpiku niesie za sobą potencjalne zagrożenia związane ze znieczuleniem. Może wystąpić ból gardła spowodowany zakładaniem rurki intubacyjnej. Następstwem znieczulenia ogólnego mogą być również nudności, wymioty i ból głowy. Sam zabieg pobrania szpiku może skutkować bólem, obrzękiem lub tkliwością w okolicy nakłucia, spowodowanym uszkodzeniem tkanek w czasie aspiracji szpiku. Niezwykle rzadko opisywane są powikłania krążeniowe, przejściowe nasilone uczucie ogólnego zmęczenia, przejściowe (związane ze znieczuleniem) zaburzenia oddawania moczu. Na podstawie dostępnych danych uważa się, że istnieje 2% prawdopodobieństwo wystąpienia istotnych powikłań i mniej niż 1% że skutki uboczne pobrania szpiku będą trwały dłużej niż 3 miesiące. – W rejestrze amerykańskim (National Marrow Donor Program) nie stwierdzono śmiertelnego powikłania spowodowanego pobraniem szpiku kostnego. Od roku 1987 wykonano ponad 8500 pobrań szpiku. Większość dawców powraca do pełnej sprawności w ciągu 2-3 tygodni od pobrania szpiku.

Ile szpiku kostnego pobiera się podczas zabiegu?

Jacek Toporski: Zwykle pobiera się od 15 do 25 mililitrów szpiku kostnego na kilogram masy ciała dawcy. Faktycznie pobrana objętość zależy od wagi biorcy, optymalnej liczby komórek hematopoetycznych, którą należy przeszczepić, wagi dawcy oraz ewentualnej dalszej potrzeby  przetwarzania szpiku po pobraniu.
a) Optymalna liczba komórek niezbędna do transplantacji to około 300 000 000 komórek szpiku na kilogram wagi biorcy. Liczba pobranych komórek jest sprawdzana kilkakrotnie w czasie zabiegu pobrania szpiku. Końcowa objętość pobranego szpiku zależy więc od jego komórkowości i wagi biorcy.
b) Z drugiej strony nie można pobrać więcej niż 25 ml szpiku na kilogram wagi dawcy – i to jest górne ograniczenie objętości pobranego szpiku.
c) W przypadku, kiedy planowane jest dodatkowe przygotowanie szpiku po pobraniu i przed przeszczepieniem (np. usuwanie erytrocytów jeśli jest niezgodność w zakresie grup krwi) to jeśli można należy pobrać więcej szpiku, ale nie więcej niż 25 ml na kilogram wagi dawcy. Pobieranie komórek hematopoetycznych z krwi obwodowej jest szczególnie uzasadnione jeśli biorca jest duży, a dawca mały, lub jeśli stwierdza się niezgodność w zakresie grup krwi między biorcą i dawcą. Wtedy z krwi obwodowej można łatwo uzyskać dużą liczbę komórek hematopoetycznych. Zwykle zachodzi potrzeba wykonania 1 lub dwóch aferez.

Jak szybko organizm dawcy regeneruje się?

Jacek Toporski: Pobranie szpiku łącznie ze znieczuleniem trwa zwykle 60 – 90 minut.
Dawca przyjmowany jest na oddział w rano w dniu pobrania szpiku. Po pobraniu krótko przebywa na oddziale pooperacyjnym. Jeśli jego stan zdrowia nie budzi wątpliwości to noc może spędzić już w domu. Zwykle jednak opuszcza szpital dzień po pobraniu szpiku. Zazwyczaj szybko ustępują objawy związane ze znieczuleniem ogólnym, a szpik w pełni się regeneruje w ciągu 2-3 tygodni. Pobranie komórek z krwi obwodowej (a także mobilizację komórek) można wykonać ambulatoryjnie. Afereza trwa około 3-4 godzin. W ciągu kilku dni liczba leukocytów (podwyższona wskutek podawania Filgrastimu w celu mobilizacji komórek hematopoetycznych do krwi obwodowej) wraca do normy. Podobnie szybko ulega normalizacji liczba płytek krwi, która jest niższa bezpośrednio po aferezie.

Czy dawca po pobraniu szpiku kostnego powinien w szczególny sposób dbać o swoje zdrowie, wykonywać kontrolne badania, czy też może prowadzić zupełnie normalne życie?

Jacek Toporski: Zwykle po pobraniu komórek hematopoetycznych czy to ze szpiku, czy z krwi obwodowej dawca kontrolowany jest kilkakrotnie – sprawdza się przede wszystkim morfologię krwi. Można prowadzić krótkotrwałe uzupełnianie żelaza i podawać preparaty witaminowe. Nie ma żadnych szczególnych zaleceń ani ograniczeń.

Dlaczego potrzebne są krajowe rejestry potencjalnych dawców szpiku kostnego?

Jacek Toporski: Transplantacja szpiku kostnego jest dla wielu pacjentów jedynym zabiegiem ratującym życie. Niestety dawcę rodzinnego zgodnego genetycznie może mieć zaledwie 25-30% potrzebujących chorych. Dla pozostałych pacjentów dużą szansą na przeprowadzenie tego zabiegu jest znalezienie niespokrewnionego zgodnego genetycznie dawcy. Prawdopodobieństwo znalezienia dawcy zgodnego niespokrewnionego jest tym większe im większy jest rejestr dawców. To znaczy im więcej jest chętnych do oddania szpiku tym więcej chorych można uratować. W krajach gdzie rejestry liczą kilkaset tysięcy i więcej potencjalnych dawców prawdopodobieństwo znalezienia dawcy zgodnego sięga 40%. I dlatego tak ważne jest aby nasze polskie rejestry dawców gromadziły jak najwięcej chętnych do oddania szpiku. Do niedawna Polska należała do krajów o najmniejszej ilości dawców. Od kilku lat, również dzięki Fundacji Urszuli Jaworskiej sytuacja ta uległa znacznej poprawie. W roku 2012 Polska dołączyła do czołówki europejskiej w liczbie zarejestrowanych dawców. Stale jednak potrzeba nowych potencjalnych dawców szpiku.

konsultacja medyczna :dr nauk med. JACEK TOPORSKI
aktualizacja tekstu: Mariusz Błaszczyk